ΑΠΑΝΩ ΚΑΣΤΡΟ

Το απάνω κάστρο της Δρυμαλίας υψώνεται στα δυτικά του λεκανοπεδίου
της Τραγαίας αποτελεί συνέχεια της οροσειράς της ράχης των Μονιτσιών
και το κορφίδι Λειβαδερού. Ανατολικά απλώνεται το λεκανοπέδιο της Τραγαίας με τις γκριζοπράσινες ελιές μεταξύ των οποίων προβάλλουν τα χωριά. Νοτιά απλώνεται ο κάμπος του Σαγκρίου δυτικά η πεδιάδα της Ποταμιάς. Βόρεια απλώνεται η συνέχεια της οροσειράς των Μονιτσιών. Η τοπογραφική αυτή θέση φανερώνει ότι τα Απάνω κάστρο δεσπόζει στην κεντρική Νάξο. Είναι γνωστό με τις εξής ονομασίες: Κάστρο Ποταμιάς, Κάστρο Τραγαίας, Κάστρο Κουτσουχεράδου. Η ιστορία του Απάνω Κάστρου χάνεται στα βάθη των αιώνων. Πρέπει να σημειώσουμε ότι υπάρχουν ίχνη και μνημεία τόσο της Αρχαίας όσο και της Βυζαντινής και της Ενετικής εποχής. Κατά μήκος των τοίχων του κάστρου βρίσκονται κτισμένα τα εκκλησάκια της Βυζαντινής περιόδου. Ο Άγιος Γεώργιος και η Παναγιά η Καστριανή. Τα σπουδαιότερα όμως μνημεία του κάστρου θεωρούνται τα δυο αρχαία νεκροταφεία. Εκεί υπάρχει το τοπωνύμιο «Σκλάβες», που έχει άμεση σχέση με την ιστορία του κάστρου και μαρτυρά το πέρασμα των πειρατών από εκεί καθώς και την αιχμαλωσία των κατοίκων από αυτούς. Στο κάστρο αυτό υπήρχε φρούριο που προστάτευε την Δρυμαλία, το πλουσιότερο μέρος στο νησί, από τις πειρατικές επιδρομές και αποτελούσε κατοικία του δούκα. Ανοικοδομήθηκε από το Μάρκο Σανούδο, ο οποίος όμως επέλεξε σαν
κυρία κατοικία το κάστρο της Νάξου. Εκτός από τα τοπωνυμία σκλάβες και μνηματάκια των σκλάβων πολλοί θρύλοι και παραδόσεις σώζονται μέχρι σήμερα σχετικά με τις πειρατικές επιδρομές. Το κάστρο ήταν περιτριγυρισμένο με τείχη γι’αυτό και δε μπορούσαν να το καταλάβουν. Λέγεται ότι έβραζαν λαδί έκαναν λάσπη και έχτιζαν τα ντουβάρια. Σύμφωνα με την παράδοση κάποτε κατέβηκε μια γριά να πάρει νερό από ένα κοντινό πηγάδι. Δυστυχώς την έπιασαν οι Τούρκοι και της είπαν: «Άφησε μας να μπούμε μέσα και μη μιλήσεις». Μόλις οι Τούρκοι μπήκαν μέσα, πρώτα πήραν το κεφάλι της γριά κι έπειτα πετσοκόψανε τους υπόλοιπους. Διασώζεται επίσης άλλη μια παράδοση:
ήταν μια γριά την οποία έπιασαν οι πειρατές και της ζήτησαν τα κλειδιά.
Όταν οι πειρατείας μπήκαν μέσα πήγαν στο παρεκκλήσι τ’ Αϊ Γιάννη,
βρήκαν γέρο καλόγερο τον έκαψαν και αφού του άνοιξαν λάκκο τον
έριξαν μέσα. Ακόμα όμως και το όνομα του χωριού Κουτσουχεράδο, που
βρίσκεται κάτω από το κάστρο κατά μία εκδοχή έχει άμεση σχέση με την
πειρατική επιδρομή. Το Κουτσουχεράδο ονομάζεται έτσι, γιατί οι πειρατές
στο Απάνω κάστρο κουτσουχερέψανε (δηλαδή εξόντωσαν) τούς κατοίκους
του χωριού.
Το Απάνω Κάστρο υψώνεται ακόμη ερειπωμένο και επιβλητικό στην
ορίζοντα θυμίζοντας την παλιά δόξα. Πολλές φορές οι κάτοικοι των
κοντινών χωριών έτρεξαν αυτό κυνηγημένοι από τους πειρατές. Ακόμη
και σήμερα διατηρούνται από τα απομεινάρια εκείνης της εποχής οι
πολεμίστρες, τα μισογκρεμισμένα τείχη, οι δεξαμενές,, οι στοές τα
ερειπωμένα ξωκλήσια, που διηγούνται την ιστορία μέχρι σήμερα.

TO KΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΑΠΑΛΙΡΟΥ

Το κάστρο του Απαλίρου ήταν χτισμένο στα νότια της Νάξου στο εσωτερικό του νησιού. Κατά τη βυζαντινή εποχή ήταν πρωτεύουσα και γύρω από αυτό ήταν συγκεντρωμένος ο
περισσότερος πληθυσμός του νησιού. Η θέση του ήταν εξαιρετικά οχυρή, αφού βρίσκεται
σε απρόσιτο βράχο με μεγάλο υψόμετρο. Από εκεί μπορούσαν να παρατηρούν το
λεκανοπέδιο της Δρυμαλίας, τον κάμπο του Μπαούζη, την περιοχή του Σαγκριού, τον κάμπο του Μαραθού, την πλαγιά του Ζα και τις παραθαλάσσιες περιοχές της νότιας Νάξου. Η τοπογραφική του θέση φανερώνει τη σημασία του κάστρου για τον έλεγχο του νησιού. Είναι ιστορικά επιβεβαιωμένο ότι το κατέλαβαν γύρω στο 850 μ.χ. οι Σαρακηνοί και έγιναν κύριοι του νησιού. Το 1207μ.χ. ο Ενετός Μάρκος Σανούδος με το στόλο του επιτέθηκε στη
Νάξο. Απόβιβάστηκε στις Ποταμίδες (Σαρακήνικα) και πολιόρκησε το κάστρο, που εκείνη την εποχή είχαν στα χέρια τους Γενουάτες πειρατές. Για 40 ολόκληρες ημέρες δεν μπορούσαν οι Ενετοί να το κυριεύσουν και οι μισθοφοροι του Σανούδου ήταν έτοιμοι να υποχωρήσουν. Τότε ο Σανούδος αποφασισμένος καθώς ήταν να καταλάβει το νησί, έκαψε όλα του τα πλοία . Με τον τρόπο αυτό ανάγκασε τους στρατιώτες του να αγωνιστούν μέχρι το τέλος. Όταν κατέλαβε το νησί, αποφάσισε να χτίσει το κάστρο του στην Χώρα, για να είναι κοντά στο λιμάνι. Ο Σωζέ αναφέρει ότι ο Σανούδος φοβήθηκε μήπως ανακαταλάβουν εχθροί το κάστρο και το κατέστρεψε ολοσχερώς βομβαρδίζοντάς το. Ακόμα και σήμερα διατηρούνται χαλάσματα από εκκλησίες, δεξαμενές και τείχη. Γύρω από το κάστρο οι ερειπωμένες βυζαντινές εκκλησίες, οι σωροί από πέτρες των κατεστραμμένων χωριών, οι βρύσες και τα πηγάδια αποτελούν απομεινάρια εκείνων των χρόνων. Το κάστρο του Απαλίρου και η ιστορία του συνδέεται με πολλές παραδόσεις, που αφορούν τις πειρατικές επιδρομές και τις προσπάθειες των κατοίκων να προστατευτούν.

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΚΑΛΟΓΕΡΟΥ

Το κάστρο του Καλόγερου ή Καλόερου, που βρίσκεται στην ορεινή Νάξο θεωρείται ότι
χρησιμοποιήθηκε από τους αρχαίους χρόνους ως τον Μεσαίωνα.
Σύμφωνα με την παράδοση πήρε το όνομα του από ένα γέρο που ζούσε σε
μια σπηλιά στο βουνό. Είναι χτισμένο σε απόκρημνο και δύσβατο μέρος
και ήταν απόρθητο, αφού η πρόσβαση σε αυτό ήταν πολύ δύσκολη. Από
την κορυφή του έχει κανείς τη δυνατότητα να παρατηρήσει τα πάντα σε
μεγάλη απόσταση στεριάς αλλά κυρίως θάλασσας. Το κάστρο του
Καλόερου όπως και τα περισσότερα κάστρα που είναι κοντά στη θάλασσα
τα χρησιμοποιούσαν για να προστατεύουν τα πλοία που ερχόταν από τα
μικρασιατικά παράλια και κατευθύνονταν προς την Κρήτη ειδοποιώντας
με τον καπνό της φωτιάς που άναβαν. Σκοπός του ήταν η ασφάλεια του
βυζαντινού στόλου που τον 9 και 10 αιώνα προσπαθούσε να επανακτήσει
την Κρήτη που είχαν καταλάβει Άραβες .
Η παράδοση λέει ότι κάποια φορά είχαν βγει πειρατές στη στεριά και
προσπαθούσαν να κυριεύσουν το κάστρο αλλά δεν έβρισκαν πουθενά
είσοδο, αφού υπήρχε μόνο ένα κρυφό μονοπάτι που οδηγούσε σε αυτό.
Καθώς έψαχναν γύρω γύρω συνάντησαν σε ένα ρυάκι μια γριά που
έπλενε ρούχα. Την έπιασαν και προσπάθησαν από αυτή να μάθουν το
κρυφό μονοπάτι. Τότε της υποσχέθηκαν ότι άμα τους οδηγήσει στην
κορυφή του βουνού, θα σώσουν τη ζωή της και τη ζωή της οικογένειας της.
Η γριά τους πίστεψε και τους έδειξε το δρόμο. Μόλις έφθασαν πάνω, τη
σκότωσαν, όπως και όλους όσοι βρίσκονταν εκεί και έβαλαν φωτιά στο
κάστρο. Όπως βλέπουμε, είναι πολύ συχνός ο τύπος της παράδοσης που ο
λαός θέλει να βρίσκουν παραδειγματικό θάνατο όσοι πρόδωσαν τους
χωριανούς τους ακόμη και αν το έκαναν από φόβο.
Ακόμη και σήμερα υπάρχουν εμφανή τμήματα οχυρώσεων που
μαρτυρούν την παρουσία κάστρου κλεισμένου με τείχη από όλες τις
πλευρές εκτός της ανατολικής που βρίσκεται προς τη θάλασσα και είναι
πιο απότομη. Επίσης υπάρχουν ίχνη από δωμάτια, αποθήκες και
δεξαμενές.

Η Σμύριδα Νάξου

Το μοναδικό μέρος της Ελλάδας, στο οποίο απαντάται το συγκεκριμένο πέτρωμα, η σμύριδα, σε εκμεταλλεύσιμη ποσότητα, είναι το νησί της Νάξου και θεωρείται υψηλής ποιότητας. Ανάλογα κοιτάσματα σμύριδας υπάρχουν και στην Τουρκία, με σύσταση ανάλογη με αυτή της Νάξου. Η σμύριδα Νάξου εκτοπίστηκε από τη διεθνή αγορά, κυρίως από την τεχνητή σμύριδα (τεχνητό κορούνδιο, που παρασκευάζεται με την μέθοδο Βερνέιγ (Verneuil process)). Η σμύριδα της Νάξου βρίσκεται στα σπλάχνα του βουνού Αμμόμαξη που βρίσκεται στη βόρια Νάξου και ανάμεσα στα χωριά Απείρανθος και Κόρωνος. Το σμυρίγλι εξορύσσεται ακόμα και σήμερα, χωρίς, όμως, πλέον να υπάρχει ζήτηση στην αγορά, καθώς έχει πλέον εξ ολοκλήρου αντικατασταθεί από το τεχνητό κορούνδιο. Οι εφαρμογές του συγκεκριμένου ορυκτού είναι πάρα πολλές μετά από βιομηχανική επεξεργασία. Κατασκευάζονται από αυτήν σμυριδόπανα και σμυριδοτροχοί λείανσης, ενώ υπό μορφή κόκκων χρησιμοποιείται στα αντιολισθηρά οδοστρώματα κ.λ.π. Η εξόρυξη και διάθεση στο εμπόριο της σμύριδας από την εποχή της τουρκοκρατίας ήταν αποκλειστικό προνόμιο των κατοίκων των χωριών της ορεινής Νάξου. Το προνόμιο της εξόρυξης ισχύει και σήμερα. Οι σμυριδεργάτες παραδίδουν το σμυρίγλι που εξορύσσουν στο κράτος και εκείνο το διαθέτει στο εμπόριο. Οι σμυριδεργάτες είναι ασφαλισμένοι στο ΙΚΑ με βάση την ποσότητα της σμύριδας που παραδίδουν. Τα ασφάλιστρα πληρώνει το κράτος. το Ι.Κ.Α. διατηρεί ειδική κατηγορία ασφαλισμένων μέχρι και σήμερα (Σμυριδεργάτες - Σμυριδοένσημα). Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο μεταφερόταν η σμύριδα από τα ορυχεία στις κρατικές αποθήκες στον όρμο της Μουτσούνας, όπου γινόταν το ζύγισμα και η φόρτωσή του στα πλοία (Μουτσούνα, ανατολικά παράλια της Νάξου).Από το 1928 μέχρι το 1978 εγκαταστάθηκε και λειτουργούσε ένας εναέριος σιδηρόδρομος, ο οποίος ήταν στην ουσία ένα υπέργειο σύστημα μεταφοράς του υλικού, διπλής κατεύθυνσης με συρματόσχοινα και βαγονέτα (κάτι σαν τα σύγχρονα τελεφερίκ). Σώζεται ως σήμερα, σε πολύ καλή κατάσταση, το τμήμα του εναέριου στα ορυχεία της περιοχής Απειράνθου μέχρι τον όρμο της Μουτσούνας όπου υπάρχουν οι εγκαταστάσεις με την τεράστια πετρελαιομηχανή έλξης καθώς και οι αποθηκευτικοί χώροι του προϊόντος. Το εναέριο αυτό σύστημα μεταφοράς έχει, από το 1989, κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο. Από το 1978 η μεταφορά της σμύριδας γίνεται με φορτηγά αυτοκίνητα μέσα από δρόμους από τα ορυχεία στη Μουτσούνα.