Προϊστορία και Αρχαία χρόνια

Σύμφωνα με την παράδοση, η Νάξος είναι το νησί όπου ο Θησέας, επιστρέφοντας από την Κρήτη, σταμάτησε για ανεφοδιασμό και εγκατέλειψε την Αριάδνη, την κόρη του Μίνωα. Εκεί την ερωτεύτηκε ο Διόνυσος και μέσω του όρους Δρίον (Ζας) την ανέβασε στον Όλυμπο και την έκανε αθάνατη. Τα πρώτα ίχνη κατοίκησης της Νάξου έχουν εντοπιστεί στο Σπήλαιο του Ζα και ανάγονται στη Νεότερη Νεολιθική εποχή (4η χιλιετία), ενώ η χρήση του σπηλαίου συνεχίζεται απρόσκοπτα ως και τα ύστερα ιστορικά χρόνια. Κατά την Πρωτοκυκλαδική
περίοδο (3η χιλιετία) η Νάξος αναδεικνύεται σε ένα από τα κέντρα του κυκλαδικού πολιτισμού, με αποτέλεσμα η πρώτη φάση εξέλιξής του, η Πρωτοκυκλαδική Ι, να οριστεί ως φάση Γρόττα-Πηλός από τα σημαντικά ευρήματα της πόλης της Γρόττας, στο βόρειο όριο της σημερινής Χώρας. Η κεντρική θέση της Νάξου στις θαλάσσιες επικοινωνίες, αλλά και το μάρμαρο και η σμύριδα αποτελούν τους βασικούς παράγοντες της πολιτιστικής και οικονομικής ανάπτυξής της την περίοδο αυτή, η οποία εκφράζεται κυρίως από τα λίθινα
ειδώλια και την εξέλιξη της λιθοτεχνίας γενικότερα. Κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο (1600-1100 π.Χ.), μέσω της πόλης της Γρόττας και των νεκροταφείων της στο Καμίνι και τα
Απλώματα, η Νάξος διατηρεί το σημαίνοντα ρόλο της στην εξάπλωση του μυκηναϊκού πολιτισμού στις Κυκλάδες. Η Αρχαϊκή περίοδος αναδεικνύει τη Νάξο σε ένα από τα πιο φημισμένα και ακμαία κέντρα του Αιγαίου, όπως φαίνεται από τα πολλά αρχαϊκά ιερά (Σαγκρί, Γύρουλας, Πορτάρα, Ύρια) και την ανάπτυξη της γλυπτικής (μνημειακοί Κούροι, Σφίγγα των Ναξίων στους Δελφούς, Οικία των Ναξίων στη Δήλο). Κατά την εποχή αυτή στο νησί κυριαρχούσαν οι αριστοκράτες και από ό,τι φαίνεται η Νάξος βρισκόταν σε περίοδο μεγάλης οικονομικής ισχύος. Πολύ νωρίς, ήδη το 735 π.Χ., οι νησιώτες ίδρυσαν μαζί με τους Χαλκιδείς την πρώτη ελληνική αποικία στη Σικελία, τη Νάξο. Κατά το β΄ μισό του 6ου αι. π.Χ., ο Λύγδαμις με τη βοήθεια του Αθηναίου Πεισιστράτου πήρε την εξουσία και διοικούσε ως τύραννος. Την ίδια περίοδο η Νάξος επέκτεινε την κυριαρχία της στην Πάρο και την Άνδρο. Γύρω στο 510 π.Χ. η τυραννίδα καταλύθηκε και ομάδα αριστοκρατών εξορίστηκε. Είναι οι ίδιοι που το 501 π.Χ., με τη βοήθεια του τυράννου της Μιλήτου Αρισταγόρα και την υποστήριξη αρχικά των Περσών, επιτέθηκαν χωρίς αποτέλεσμα στο νησί. Το 490
π.Χ. η Νάξος καταστράφηκε από τους Πέρσες, αλλά στη ναυμαχία της Σαλαμίνας και στη μάχη των Πλαταιών συνέβαλε στη νίκη των Ελλήνων. Το 478/477 π.Χ. συμμετείχε στην Α΄ Αθηναϊκή Συμμαχία, την οποία εγκατέλειψε πολύ νωρίς, για να υποταχθεί στη συνέχεια (466 π.Χ.) στην Αθήνα, στην οποία ήταν πλέον υποτελής. Το 376 π.Χ. έγινε υποχρεωτικά μέλος για
μικρό διάστημα και στη Β΄ Αθηναϊκή Συμμαχία. Στα Ελληνιστικά χρόνια, η Νάξος αποτέλεσε μέλος του Κοινού των Νησιωτών (2ος αι. π.Χ.), ενώ το 41 π.Χ. περιλήφθηκε στη ρωμαϊκή επαρχία των Νησιών του Αιγαίου (provincia insularum), με έδρα τη Ρόδο.

πηγή: IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ